منشور ارزش‌‌های لائیک کبک و نیروی کار مهاجر

دیدگاه ها و سیاست روز — 12 نوامبر 2013

دکتر محسن حافظیان

در تابستان امسال (۲۰۱۳)، دولت دراقلیت کبک که به حزب کبکی (۱) تعلق دارد، طرحی به نام «منشور ارزش‌‌های کبکی» ارایه داد که این روزها در پارلمان این استان در دست بررسی است. البته نام این منشور هم در روز ارایه به مجلس کبک دگرگون شد و الان شده است: «منشور تاییدکنندۀ ارزش‌‌های لائیک و بی‌طرفی دینی حکومت و همچنین تاییدکنندۀ برابری زنان و مردان و درخواست‌های هماهنگی [دینی و فرهنگی].»(۲) در نوشتۀ کوتاه پیش رو، نخست به شناساندن اجمالی این منشور بر مبنای متون رسمی دولت کبک می‌پردازم، سپس به بافت جمعیتی دینی این استان می‌پردازم و در پایان وضعیت اجتماعی مهاجران (نیروی کار) غیراروپایی که در تیررس مستقیم این منشور قرار دارند را بررسی خواهم کرد.

۱٫ پنج ماده منشور ارزش‌‌های لائیک کبک

ماده نخست مقرر می‌دارد که بی‌طرفی مذهبی دولت به «منشور حقوق و آزادی‌های فردی کبک» (۳) افزوده شود.

ماده دوم مقرر می‌دارد که کسانی که در دستگاه‌های دولتی به کار مشغولند بی‌طرفی دینی را رعایت کنند.

ماده سوم داشتن هرگونه نشانۀ مذهبی (روسری و حجاب اسلامی، عمامۀ سیک‌ها و کیپای یهودی از آن جمله‌اند) را برای کارمندان دولتی در ساعات کاری ممنوع می‌کند.

مادۀ چهارم هر گونه پوششی را ممنوع می‌سازد که چهره را در هنگام ارایۀ خدمات دولتی و یا دریافت این خدمات بپوشاند.

مادۀ پنجم خواهان برقراری سیاست بی‌طرفی دینی دولتی در انجام هماهنگی با درخواست برای آیین‌های دینی است. بنا بر این ماده، هماهنگی‌هایی هم که در محیط کار با مردمانی که نظر به انجام آیین‌های دینی خود داشتند (مثلا نماز روزانه) می‌باید با توجه به این بیطرفی دینی بررسی شود و تنظیم گردد.

هرچند که در سمت و اهداف این منشور کمترین ابهامی وجود ندارد، با این حال چگونگی اجرای آن از سوی خود دولت چند و چون بسیاری را به همراه داشته است. از جملۀ این چند و چون‌ها این است که کالج‌ها و دانشگاه‌ها می‌توانند (در صورت تصویب این قانون) درخواست تاخیر اجرای چهارساله آن را داشته باشند و این درخواست را هم می‌توان برای سال‌های بعد تمدید کرد. مشکل اجرایی بعدی مسئله «بسیار مشهود» (۴) بودن یا مشهود نبودن نشانۀ دینی است. برای نمونه، نشانۀ دینی (مثلا صلیبی که به گردن می‌اندازند) دارای چه ابعادی باید باشد که برای دستگاه‌های دولتی پذیرفتنی باشد هنوز معلوم نیست. یا اگر روسری و حجاب برای زن مسلمان، نشانه‌ای آشکار است، با ریش مردان چه می‌کنند؟ آیا اگر مرد لائیکی ریش گذاشت، از وی می‌پرسند لائیک است یا نه برای این که ریشش را تعبیر به «نشانۀ دینی» کنند یا نه؟ (۵) کدام دستگاه دولتی مسئول بررسی «نشانه‌های مشهود» خواهد بود؟

بد هم نیست نکته‌ای را یادآور شوم که نشان از تحول این منشور داشته است. در آغاز، کلیۀ نشانه‌های مسیحی که در ساختمان‌های دولتی و از جمله مجلس نمایندگان دولت وجود دارد، از این حذف نمودارهای دینی مستثنی بودند، چرا که به گفتۀ دولتیان این نشانه‌ها جزو میراث فرهنگی کبک به شمار می‌آمدند. (۶) در زمان ارایۀ طرح به مجلس کبک در تاریخ ۷ نوامبر، این استثنا هم برداشته شد.

۲٫ بافت جمعیتی-دینی کبک

بافت جمعیتی-دینی استان کبک بنا به آخرین آمار رسمی (۷) (سال ۲۰۱۱) بدین شرح بوده است: مسیحی (۷۴٫۷ درصد کاتولیک، ۷٫۵ درصد پروتستان)، مسلمان ۳٫۱ درصد، یهودی ۱٫۱ درصد، بودایی ۰٫۷ درصد، هندو ۰٫۴ درصد، سیک ۰٫۱ درصد، دیگر ادیان ۰٫۳ درصد و ۱۲٫۱ درصد هم گفته‌اند که به هیچ دینی پایبند نیستند. در مقایسه‌ای که با بافت جمعیتی- دینی آمار ۱۰ سال پیش (سال ۲۰۰۱) کبک می‌شود موارد زیر به چشم می‌آیند: جمعیت کل مسیحیان کبک کاهشی ۷٫۹ درصدی را نشان می‌دهد، جمعیت کاتولیک‌ها، یعنی اکثریت کبکی‌ها، کاهشی برابر با ۸٫۵ درصد داشته است. یهودیان هم با ۰٫۲ درصد کاهش جمعیت مواجه بوده‌اند. درصد جمعیتی سیک‌ها ثابت مانده است (۰٫۱ درصد) و جمعیت هندوها و بودایی‌ها هم هر کدام ۰٫۱ درصد رشد داشته‌اند و فقط جمعیت مسلمانان در این دهه به دو برابر رسیده است. این گروه دینی اخیر در سال ۲۰۰۱ تنها ۱٫۵ درصد جمعیت کبکی را تشکیل می‌داده است.

در این حوزه، دو نکتۀ درخور توجه وجود دارد. نخست این که تعلق دینی اظهار شده، پیش از این که پایبندی مومنانه به مذهب کاتولیک باشد، (۸) یکی از شاکله‌های هویتی مردمان کبک، در کنار زبان فرانسه و نژاد اروپایی، است. تاکید بر این شاکله هویتی، اظهار وجود گروهی دینی (کاتولیک) است. دوگانگی آشکار میان تاکید دولتیان کبکی بر «لائیسیته» و تعلق دینی اظهار شده در بدنۀ اجتماع را باید، از سویی، در تلاش برای هماهنگی با سیاست‌های لائیک حاکم بر کشور فرانسه – به عنوان گهوارۀ نژادی کبکی‌ها فهمید و از دیگر سو، در نگاهبانیِ تماما نمادین از ریشه‌های تاریخی- دینی. به نظر می‌رسد که با توجه به این درونمایۀ ناهمخوان و قالب ضددینی آشکار «منشور» است که شورای اسقف‌های کلیسای کاتولیک کبک با طرح و اجرای آتی آن مخالفت کرده است. (۹)

نکتۀ دوم هم این که نه در متون رسمی که در باره «منشور» نوشته شده است، بلکه در تبلیغات رسانه‌ای و گفتار دولتیان، مسلمانان کبک بیش از هر گروه دینی دیگر مورد اشاره قرار گرفته و برجسته شده‌اند. این هراس عوامانه از حضور مسلمانان در کبک، افزون بر رویۀ حاکم بر اکثریت رسانه‌های آمریکای شمالی، البته علتی غیرسیاسی هم دارد که همان روند رو به رشدِ جمعیت مسلمانان است که در بالا به آن اشاره کردیم. در همین مورد، آمار مهاجرت نشان می‌دهد که تنها در دهۀ ۱۹۹۱-۲۰۰۱ اندکی بیش از ۷۳ مهاجران کبک مسلمانان بوده‌اند. (۱۰) این رشد جمعیتی در کنار افت جمعیتی محسوس کبکی‌های کاتولیک و پیری فزایندۀ کل جمعیت کبک می‌تواند به آسانی بیگانه‌هراسی و هراس از آینده را دامن بزند و به واکنش‌های پیش‌بینی نشده‌ای بیانجامد. پاشیدن خون خوک به درب مسجد تازه تاسیسی در شهر سگنه (Saguenay)، در اول سپتامبر امسال، یکی از این واکنش‌های کور بوده است.

آیا طرح و تصویب احتمالی و اجرای «منشور» نخستین عملکرد جامعۀ کبکی نسبت به مهاجران غیراروپایی‌تبار و در به حاشیه راندن آنهاست؟ آمارها موید چنین باوری نیستند.

۳٫ مهاجران غیراروپایی در کبک

پیش از آغاز موضوع، این توضیح ضروری است که در این بخش از مهاجران که گفتگو می‌شود، تنها مهاجرانی را در نظر داریم که به عنوان نیروی کار به کانادا آمده‌اند. البته آشکار است که تا کنون از مهاجران سرمایه‌گذار نه هنوز چند و چون دینشان را پرسیده‌اند و نه توانایی‌های زبانی‌شان را.

مهاجران متخصصی که به کبک می‌آیند، بیش از دیگران در معرض بیکاری‌اند. این بیکاری در سال ۲۰۱۲ از دو تا سه برابر بیکاری در نزد کبکی‌هاست. (۱۱) بنا به همین منبع آماری، مهاجرانی که از کشورهای صنعتی می‌آیند ۶۰ درصد بیشتر از مهاجران دیگر کشورها بخت کار یافتن دارند. برای مقایسه بد نیست بدانیم که مثلا در استان کلمبی بریتانیک (بریتیش کلمبیا) این امتیاز برای مهاجران کشورهای صنعتی ۳۶ درصد است. البته این تبعیض تازه نیست و دامنه‌ای دراز دارد. در طول ۳۰ سال گذشته، وضعیت مهاجران رو به بدی داشته است و بحران‌های مالی امروزه تنها آن را تشدید کرده است. در میان سال‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۵ میانگین درآمد مهاجران ۳٫۳ درصد کاهش داشته است. در همین مقطع زمانی، درآمد کبکی‌ها رشدی ۷ درصدی را نشان می‌دهد. (۱۲) در خور توجه است که بدانیم که تقریبا در همین مقطع زمانی (۱۹۸۱-۲۰۰۶) شمار مهاجرانی که دارای مدرک دانشگاهی مقطع لیسانس بوده‌اند از ۱۵٫۴ درصد کل مهاجران در سال ۱۹۸۱ به ۵۱ درصد مهاجران در سال ۲۰۰۶ رسیده است.(۱۳) همچنان که آمد مهاجران همگی به یکسان مورد تبعیض قرار نمیگیرند. مثلا در سال ۲۰۱۱، ۲۱٫۳ درصد مهاجرانی که از کشورهای خاورمیانه و آفریقایی (اکثرا مسلمان) به کبک آمده‌اند، مواجه با بیکاری بوده‌اند. این نرخ بیکاری برای مهاجران اروپایی‌تبار ۹٫۴ درصد و برای کبکی‌ها ۵٫۵ درصد بوده است. (۱۴)

طرح «منشور» و ارایۀ آن به مجلس مورد اعتراض نهادهای مذهبی و مدنی گوناگونی- از جمله نهادهای لائیکی چون کمیسیون حقوق فردی کبک، قرار گرفته است. احزاب حاضر در مجلس یا خواهان پس گرفتن این لایحه شده‌اند و یا خواهان تغییراتی در آن شده‌اند و یا در ابعاد منزوی‌تری «منشور» دیگری را پیشنهاد داده‌اند. بیرون از ایالت کبک هم دولت فدرال کانادا تایید کرده است که این قانون را نخواهد پذیرفت. تصویب و اجرای این «منشور» بی هیچ شکی بر تبعیض‌های موجود خواهد افزود. نباید فراموش کنیم که بزرگترین کارفرمای کبک، دولت کبک است و اگر ورود به کار دولتی، به بهانۀ ظواهر دینی، بیش از آن سخت شود که الان هست، مهاجر در بطن جامعه هم برای یافتن موقعیت کاری بخت کمتری خواهد داشت چرا که «مردم به دین فرمانروایان خویشند». اجرای منشور که در بخش گسترده‌ای مسلمانان را نشانه میرود، از جاذبۀ کبک برای مهاجران کشورهای عربی فرانسه‌زبان (تونس، مراکش، الجزایر،…) خواهد کاست و احتمالا بسیاری از این مهاجران هم از کبک خواهند رفت.

به نظر می‌رسد که این منشور آغاز نمایشی درازمدت باشد که حزب کبکی پردۀ نخستین آن را به صحنه برده است. می‌دانیم که کبک، به لطف بحران اقتصادی اروپا، دیگر نگران کمبود مهاجر برای جبران نیروی کارش نیست. مهاجران فرانسوی‌زبان که در گریز از بیکاری به این سوی آتلانتیک می‌آیند، درهای گشاده‌ای رو به روی خود دارند. برای نمونه، تنها در سال گذشته بیش از پنج هزار فرانسوی به کبک آمده‌اند. در واقع این مهاجران اروپایی نزدیکی‌های تاریخی و نژادی بسیاری با کبکی‌ها دارند و پرسش دشواری چون «کبکی کیست؟» در آیندۀ پیش‌بینی شده نزدیک کمتر مشکل‌ساز خواهد شد. شاید گمان دولتیان امروزی این باشد که با این مهاجران اروپایی «جانشین» و «مطلوب»، برگزاری همه‌پرسی دیگری برای جداکردن کبک از کانادا، با خطر «رای قومی»، که ژاک پریزو (۱۵) آن را یکی از دلایل شکست همه‌پرسی پیشین در سال ۱۹۹۵ می‌دانست، روبرو نخواهد شد. با اصطلاح «رای قومی»، این نخست وزیر سابق از همۀ مهاجرینی یاد می‌کرد که با شهروند کانادایی‌شدنشان حق رای داشتند و به جدایی کبک از کانادا رای ندادند. باید منتظر شد و دید که این «منشور» در این کلاف درهم‌بافتۀ جامعۀ کبکی چه گرهی بر دیگر گره‌های زندگی در مهاجرت گروه بزرگی از مهاجران خواهد افزود و یا چه گرهی از کار دولتیان امروز بازخواهد کرد؟

۱. Parti Québécois

۲ .

»Charte affirmant les valeurs de laïcité et de neutralité religieuse de l’État ainsi que d’égalité entre les femmes et les hommes et encadrant les demandes d’accommodements «

برای اطلاع از محتوای رسمی منشور به پیوند زیر مراجعه کنید:

http://www.nosvaleurs.gouv.qc.ca/medias/pdf/Valeurs_Resume_des_cinq_orientations.pdf

۳٫ این منشور در سال ۱۹۳۵ به تصویب دولت کبک رسیده است. نگ.:

http://www2.publicationsduquebec.gouv.qc.ca/dynamicSearch/telecharge.php?type=2&file=/C_12/C12.HTM

۴٫ Ostentatoire

۵٫ البته مسئله بود و نبود ریش و مدرن و لائیک ریشه‌دار است! پطرکبیر (۱۶۷۲- ۱۷۲۵) تزار روسیه هم، در دوران حکومتش یکی از تجلیات مدرنیته را در ریشتراشی اروپائیان غربی دیده بود و برای رساندن روسیه به این مدرنیته فرمان داده بود که همه، به جز روحانیان و دهقانان، باید ریش خود را بتراشند و برای متخلفین هم مجازات مقرر کرده بود. یکی از کسانی هم که در این باره مجازات شد پسرش بود.

۶٫ پرسشی حاشیه‌ای و در خور طرح شدن هم در این باره هست. چرا در این منشور مطلقا هیچ اشاره‌ای به نشانه‌های دینی مردمان بومی (اینویتها، ابهنکی، اتیکمهکوو،….) نشده است. آیا باورهای آنها را «دینی» نمی‌دانند و یا این مردمان آن قدر به حاشیه رانده شده‌اند که دیگر در معادلات سیاسی به شمار نمی‌آیند و داشتن و نداشتن نشانه‌هایشان یکی شده است؟

۷٫ http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/dt-td

۸٫ دو نمونۀ آماری این موضوع را روشنتر می‌کند. از سال ۲۰۰۱ تا سال ۲۰۰۶، شمار کاتولیک‌های کبکی که فرزندان خود را برای غسل تعمید به کلیسا می‌برده‌اند از ۷۳٫۵ درصد به ۵۹٫۹ درصد کاهش یافته است و از سال ۲۰۰۳ تا سال ۲۰۱۱ تنها در مونترال ۱۰۲ کلیسا به علت عدم حضور مومنان و یا حمایت مالی آنها فروخته شده‌اند. نگ.

http://www.ledevoir.com/societe/ethique-et-religion/286387/est-ce-la-fin-de-l-eglise-catholique-au-quebec

http://www.patrimoine.uqam.ca/upload/files/membres/JSEAC_int_V36_N1_Bernier.pdf

۹٫ http://www.radio-canada.ca/regions/mauricie/2013/09/19/001-eveques-charte-valeurs-quebecoises.shtml

۱۰٫ http://www.cdpdj.qc.ca/publications/religion-Quebec-statistiques.pdf

۱۱٫ http://www.lapresse.ca/actualites/national/201211/27/01-4598152-taux-de-chomage-criant-chez-les-immigrants-particulierement-au-quebec.php

۱۲٫ http://tvanouvelles.ca/lcn/economie/archives/2013/03/20130320-173323.html

۱۳٫ http://www.nouvelles.umontreal.ca/recherche/sciences-sociales-psychologie/20100419-le-chomage-augmente-chez-les-immigrants-malgre-leur-plus-grande-qualification.html

۱۴٫ http://www.pouruneécolelibre.com/2012/11/quebec-chomage-des-immigres-africains.html

۱۵٫ Jacques Parizeau ، نخست وزیر کبک در سال‌های ۱۹۹۴ -۱۹۹۶٫ البته ایشان از مخالفین فعلی «منشور ارزش‌‌های کبکی» است چرا که به نظر وی برخی از محتویات این منشور افراطی است.